राज भवन, मुंबई

प्रस्तावना

मुंबई राजभवन हे महाराष्ट्राच्या राज्यपालांचे अधिकृत निवासस्थान आहे. मुंबई शहरातील ती एक अतिशय सुंदर वास्तू आहे. राजभवन अंदाजे 44 एकर जमिनीवर वसलेले आहे व त्याच्या तीनही बाजूंना समुद्र आहे.

मलबार हिल येथील राजभवन संकुल हे मैलभर लांब असलेली दाट वने, वाळुचे समुद्र किनारे आणि अनेक प्रकारच्या टवटवीत हिरवळीने व्यापले आहे. मुंबई राजभवनाबाबत सर्वात महत्त्वाची गोष्ट ही आहे की मागील दीड शतकांपासून इतिहासाचे ते साक्षीदार आहे.

मुंबई राजभवन येथे सुंदर गालिचे, चित्रे, अत्युत्कृष्ट कोरीव काम केलेले दरवाजे व शोभिवंत फ्रेंच शैलीच्या खुर्च्या व सुंदर प्रतिमा असलेले सोफे यांचा मौल्यवान संग्रह आहे.
राजभवनाला भेट देणाऱ्या अभ्यागतांना या इमारतींचा इतिहास व येथे ठेवलेल्या काही वस्तूंबाबत नेहमीच उत्सुकता असते. हे दालन कला व इतिहासावर प्रेम करणाऱ्यांसाठी मौल्यवान असेल.

काळाचे चढउतार

कड्यांनी संरक्षित, समुद्राने वेढलेले असे प्राचीन मंदिर राजभवन येथे आहे. समुद्रकिनाऱ्याच्या वळणाच्या पलिकडे त्या मूर्त्या इतिहासाच्या अनंत क्षितिजाकडे टक लावून पाहतात. त्यांनी वाळूवर लिहिलेला धर्मग्रंथाच्या कालावधीतील चढउतार पाहिलेला आहे.

या बेटांवरील आद्यतम शक्ती असलेल्या या मूर्त्यांची, मुंबईचे पूर्वीचे रहिवाशी असलेले कोळी (मासेमारी करणारे लोक) पूजा करीत असत. नंतरच्या शतकांच्या कालप्रवाहात या मंदिराने आक्रमणकर्त्यांना किनारे लुटून नेताना पाहिले. पोर्तुगीज आले, त्यांनी या प्रदेशाची साफसफाई केली व नवीन पीठे सत्ता केंद्रे स्थापन केली. इंग्रज, व्यापारवृद्धीच्या लालसेने आले. पोर्तुगीजांनी मुंबईतून माघार घेतली व ते दक्षिणेत गेले.

इंग्रज देशी भूमीत आपल्या विदेशी शासनाची पाळेमुळे रोवून येथेच राहिले. शहराच्या मध्यवर्ती ठिकाणी असलेल्या बॉम्बे कॅसलपासून त्यांनी त्यांची राजवट सुरू केली. राजकीय प्रवाहातील स्थलांतरणाच्या ओघात गव्हर्नमेंट हाऊस मलबार पाँईट येथे हलविण्यात आले जेथे लाटांचा मंदिराच्या वाळूला सतत अखंड मारा बसत होता.

दरम्यानच्या काळात स्वातंत्र्यासाठी संपूर्ण देशभर उठाव झाला. 15 ऑगस्ट 1947 रोजी मध्यरात्री शासकीय आवास येथे स्वतंत्र राष्ट्राची विजयी घोषणा दुमदुमली.

नवीन भारताची निर्मिती झाली. गव्हर्नमेंट हाऊसला `राजभवन` असे नवीन नाव देण्यात आले. प्राचीन देवता व आधुनिक लोकशाहीच्या शिरोदन्तीत भारतीय तिरंगा अभिमानाने फडकविण्यात आला.

ब्रिटिश आरमार क्षितिजापलीकडे जात होते व ब्रिटिश साम्राज्यावरील सूर्य अस्ताला जाताना या देवता पाहात होत्या. भारतीय राज्यपालांनी कोळी लोकांना त्यांच्या धार्मिक विधींचे पुनरूज्जीवन करण्यासाठी निमंत्रित केले.

देवांचा धावा करण्यासाठी कोळी समाज फुले व धूप या धार्मिक वस्तूंसह परत आले. त्यांनी दुधाने व तुपाने देवतांना शुद्ध केले. पुज्यभावाने, ते शांत देवतांपुढे नतमस्तक झाले. समुद्रचे अपत्य असलेल्या मुंबईचे दैव अखंड अबाधित राहो, अशी त्यांनी प्रार्थना केली.

 

बदलते वारे

पोर्तुगीजांनी (1534 मध्ये) “बॉम बेम” च्या समुद्रात नांगर टाकला. ते, 1626 मध्ये अँग्लो डच सैन्यात व्यापारी वारे वाहत होते तोपर्यंत या बेटावर राहिले. इंग्लड व हॉलंडचे सैन्य पोर्तुगीजांवर नियत्रंण मिळवू शकले नाही. त्यांनी मसाल्याच्या पदार्थांचा व्यापार करण्याच्या लालसेने बेट सोडले. हे ठिकाण जिंकण्यासाठी युद्ध न करण्याचे इंग्रजांनी ठरविले. कारस्थान रचले गेले व विवाहविषयक राजकारण मसाल्याच्या संपत्तीशी बांधल्या गेले.

1661 मध्ये, शाही लग्नाची घोषणा करण्यात आली की, राजा चार्ल्स दुसरा पोर्तुगालच्या राजाची बहीण कॅथेरीन ब्रॅगान्झा हिच्याबरोबर विवाहबद्ध होईल. यामधील अट अशी होती की, नवरीने येताना “बॉम बेम” हे बेट तिच्याबरोबर आंदण म्हणून आणावे.

इंग्लिश गव्हर्नर, सर अब्राहम शीपमन, राजाला बेट हस्तांतरित करण्यासाठी, “बॉम बेम” बेटाच्या प्रवासाला बोटीने निघाला, त्यावेळच्या पोर्तुगीज गव्हर्नरने 1665 पर्यंत या हस्तांतरणाला जाणीवपूर्वक विलंब केला. आपले कर्तव्य पार पाडण्याआधीच शीपमन, कर्तव्यावर असताना मरण पावला. हे काम हम्फ्री कुककडे सोपविण्यात आले.

1665 मध्ये, कुकने हातात माती व दगड घेऊन “बॉम्बै” चा समारंभपूर्वक ताबा घेतला. राजाला मौल्यवान रत्न भेट देऊन, `मनोर हाऊस` मध्ये ताब्याच्या विलेखावर स्वाक्षऱ्या करण्यात आल्या.

 

बॉम्बे कॅसल

इंग्रजांनी, मनोर हाऊस येथे स्वत:ला प्रस्थापित केले व त्याला “दि बॉम्बे कॅसल” असे नवीन सार्वभौम नाव बहाल केले. हे पहिले `गव्हर्नमेंट हाऊस` फोर्टच्या मध्यवर्ती भागात, टाऊन हॉलच्या मागे आणि टांकसाळ (मिंट) व ओल्ड कस्टम हाऊसच्या मध्ये वसलेले होते.

बॉम्बे कॅसलकडे एवढे आधिपत्य होते की ते, बंदराला लष्करी डावपेचाप्रमाणे घेराव घालू शकत होते. त्याला दोन उपसागर होते व ते एक नगर होते. सेकंड लेफ्टनंटच्या शब्दात, बॉम्बे कॅसल हा आपण बनविलेला भारतातील सर्वात मजबूत बालेकिल्ला होता.

इतिहासकार जेम्स डग्लस यांनी बॉम्बे कॅसलचा शक्तिशाली प्रभाव असल्याचे जाहीर केले. उंच दारामधून तुम्ही जाताना, दोन आकृत्या तुमच्याकडे बघतात. स्वत: महान जगत्प्रवासी असलेले उंच पोतुगीज सैनिक समुद्रमार्गे व जमिनीद्वारे वसाहतीच्या साम्राज्यात वाढ करणारे सूचक ध्येयचिन्ह आहे.

चार्ल्स दुसरा या राजाला निधीची सतत आवश्यकता भासत होती. त्याने 1668 मध्ये कर्जाच्या बदल्यात व वार्षिक दहा पौंड इतक्या भाडेतत्त्वावर हे बेट ईस्ट इंडिया कंपनीला दिले. सर जॉर्ज ऑक्सीनडेन हे ईस्ट इंडिया कंपनीद्वारे नियुक्त केलेले पहिले राज्यपाल (गव्हर्नर) होते.

1686 मध्ये, ईस्ट इंडिया कंपनीने आपले मुख्यालय सुरतेहून बॉम्बेला हलविले. 1710 मध्ये, कॅसलमध्ये बळकट शस्त्रागार, सैनिकांसाठी घरे व वीस महिन्यांसाठी हजार लोकांकरिता शुद्ध पाण्याचा पुरवठा होईल यासाठी टाक्यांची व्यवस्था करण्यात आली होती.

नंतर, तटबंदीच्या बांधकामाला सुरुवात करण्यात आली. हे काम सुरू असतानाच अन्य ठिकाणी स्थलांतरण करण्यात आले. गव्हर्नरांनी तटबंदीच्या आत राहणे धोरणात्मक दृष्ट्या अयोग्य असल्याचे समजण्यात आले. कारण त्यांना भेटावयास येणाऱ्या सर्वांना तटरक्षक सेनेची शक्ती व सिध्दाता याची माहिती मिळाली असती. नवीन निवासाचा शोध घेण्यास सुरुवात झाली